“Naša su subjektivna sjećanja nešto poput rašomona. Svatko može imati svoju varijantu i usprkos nepobitnim činjenicama. No mnogi sudionici uzbudljivih zbivanja dvadesetog stoljeća ujedno su i Kandidi našeg doba”.
E.G.
Turbulentni prethodni vek doneo je pred sam svoj kraj i na početku ovog poplavu autobiografske i memoarske proze na prostorima bivše Jugoslavije. Čini se da su mnogi (pisci, glumci, režiseri, novinari) želeli da, zapisujući svoja lična sećanja, doprinesu da čitaoci slože zahtevnu i bolnu slagalicu prohujalog, bolnog vremena. Ipak, nema mnogo priča koje obuhvataju tako opsežan vremenski period kao Sjećanja Eve Grlić (1920 – 2008), novinara, prevodioca i publiciste kroz nekoliko državnih sistema na prostoru bivše Jugoslavije. Njena sećanja obuhvataju impozantnih više od sedam decenija.
Knjiga je prvi put pod naslovom Sjećanja objavljena u izdanju zagrebačke kuće Durieux 1997. Skoro četvrt veka kasnije, u izdanju zagrebačkog VBZ, 2021. godine pojavljuje se dopunjeno izdanje Sjećanja i neobjavljene priče, da bi ih Most Art Jugoslavija objavio po drugi put 2022. godine. Knjigu je Eva Grlić posvetila svojoj deci i unucima ponukana i potresena izbijanjem novih ratova na prostoru bivše Jugoslavije devedesetih, a u želji da otme “zaboravu ono što smo doživljavali u vreme i posle Drugog svetskog rata”.
Njen sin, proslavljeni hrvatski i svetski reditelj i scenarist, Rajko Grlić (“Samo jednom se ljubi”, “U raljama života”, “Čaruga”, “Karaula”, “Ustav Republike Hrvatske”) i sam je 2018 objavio memoarske zapise Neispričane priče, zabeležene u dnevničkom ključu, abecedno sortirane, u maniru znakova pored puta. Drugo, dopunjeno izdanje Neispričanih priča pojavilo se 2022. godine.
Evina Sjećanja pak poglavljima su vezana za određena vremenska razdoblja i čine prvi deo knjige. Ona počinju tamo dokle sežu lična i porodična sećanja, odmah po okončanju Prvog svetskog rata u rodnom Šašhalomu, prigradskom naselju Budimpešte. Kako već bajke počinju u vremenima nade, obično nakon ratova, na jednom plesnom popodnevu u Budimu sreli su se njena majka Katica iz porodice mađarskih Aškenaza i otac Oskar iz porodice sarajevskih Sefarda. Ubrzo mala porodica na kratko seli u Split (“Bože, koliko mnogo morske vode!”), potom u Sarajevo (“U tipičnoj bosanskoj jednokatnici s čardakom”) da bi se 1938, kako su verovali, trajnije nastanili u “bijelom i ugodnom” Zagrebu. Ono što potom sledi sa bajkama nema nikakve dodirne tačke.
Sa povremenim vremenskim digresijama i opravdanim ponavljanjima pojedinih događaja (prosto je nemoguće samo pobrojati sve te događaje i njihove aktere, a kamoli ih zapamtiti!), autorka pretežno hronološki ispoveda ličnu istoriju i istoriju vremena. Ona to čini tiho i staloženo, emotivno, čini se, distancirana, bez osude, bez kritike i stilski sasvim svedeno tako da se na trenutke stiče utisak da je reč o podužem faktografskom novinarskom tekstu. Taj vanredni odmak od bolnih ličnih uspomena, a u prilog autentičnosti kazivanja, čitaoca istovremeno potresa i u njemu izaziva duboko poštovanje prema običnim, malim ljudima i istovremeno strah od užasa i nepravdi, kojima ih istorija neprekidno iskušava. Eva pri kraju priče o svojim partizanskim danima govori da je tokom rata “odrvenjela”. “Morala sam se, kao i ostali, da bih uspela preživjeti sve ratne strahote, imunizirati nekom vrstom nesvjesne neosjetljivosti za ono što se zbiva”. Ta neophodnost emotivnog distanciranja u okrutnim vremenima radi golog opstanka upletena je i u njene zapise. Autorka sa punim pravom pripoveda uglavnom u prvom licu, ona nije samo savremenik i posmatrač, već i aktivni učesnik jednog od najmračnijih poglavlja savremene istorije omedjene Drugim svetskim ratom.
U godinama pre rata, još kao srednjoškolka, Eva se politički angažuje zajedno sa levo orijentisanom mladeži u Sarajevu, a kasnije pod partizanskim imenom Eržika, učestvuje u narodnooslobodilačkoj borbi naizmenično sa puškom i sa perom u ruci. Proglašenje pobede nacističke Nemačke dočekuje u Beogradu, ali tokom rata gubi gotovo kompletnu, mnogobrojnu porodicu, uključujući svoje roditelje i svog prvog muža Rudolfa Domanyja, oca njene ćerke Vesne rođene po samom izbijanju rata, u proleće 1941. I sa majčine strane u Mađarskoj i sa očeve strane u Sarajevu većina ih je stradala ili u logorima ili u borbama, neki od njih nikada nisu pronađeni. Po povratku u oslobođeni Zagreb 1945. godine Vesna ne prepoznaje svoju majku. Devojčica je ratne godine provela sklonjena kod prijatelja od poverenja, majku nije videla ni jednom za sve te godine. Trenutak nade (opet bajkovit) nakon završetka rata, kada Eva sreće svog drugog supruga, kasnije emitentnog zagrebačkog filozofa, Danka Grlića, te rođenje sina Rajka, ubrzo je zamračen Rezolucijom Informbiroa. Najpre Danko, a potom Eva završavaju na Golom Otoku. Eva tamo provodi dve godine i sa njega se vraća, između ostalog, sa 16 zuba u glavi manje i zaključkom da se “više jednostavno ne bi trebalo dati manipulirati i patiti zbog bilo kakve i bilo čije ideologije”.
Kroz knjigu Sjećanja paralelno sa istorijom defiluju i istorijske ličnosti od kojih su neke u većoj, neke u manjoj meri, neke direktno, a neke posredno uticale na živote ne samo Eve i njene porodice, već i mnogih drugih. Tu su Bela Kun, Vladko Maček, Ante Pavelić, Tito neizostavno, Božidar Adžija, Rade Končar, Kiro Gligorov, Savka Dapčević, Milovan Đilas, Edvard Kardelj, zatim Miroslav Krleža, Ranko Marinković, Vesna Parun… i čitava plejada domaćih i stranih filozofa okupljenih oko filozofskog časopisa Praxis i Korčulanske letnje filozofske škole.
Drugi deo knjige donosi priče, takođe u formi sećanja na pojedine ljude i događaje i na samom kraju je serijal fotografija Eve, njene porodice, rodjaka i najbližih prijatelja tokom svih tih decenija.
Među njima je i slika sa naslovne strane knjige.
Na njoj je nasmešena Eva snimljena u Sarajevu 1928.godine.
Uprkos svim izazovima decenija pred njom o kojima piše, u kontrastu sa svim užasima rata i mira, koji mir nije doneo, taj njen osmeh ipak provejava izmedju redova. U predasima stradanja, u zaklonu surove istorije, vrca iskonska životna radost.
Ta radost možda je samo drugo ime za opstanak.